Krzyżowniki – pochodzenie nazwy i jej znaczenie

19 listopada 1991 r. Rada Miasta Poznania powołała Osiedle Poznań-Smochowice. Pomimo, że połowę jego obszaru stanowiły Krzyżowniki, to w nazwie zostały pominięte. Dopiero pięć lat później, w styczniu 1996 r., rajcy miejscy naprawili ten błąd i podjęli uchwałę o przemianowaniu go na „Osiedle Krzyżowniki-Smochowice w Poznaniu”. Stało się tak na skutek interwencji radnych osiedlowych obserwujących stopniowe zacieranie się w świadomości mieszkańców stolicy Wielkopolski historycznej nazwy Krzyżowniki sięgającej czasów króla Kazimierza Wielkiego.

Na przestrzeni ponad 600 lat nazwa ta zapisywana była w wielu wariantach. Źródła notują: w 1388 r. – Crziszewniky, w 1396 – Krziszefniki, w 1400 – Krzizewniki, w 1403 – Velke Krzizewnicze, Krzisewniki, w 1404 – Krzizewnice, 1430 –   Krzischewniky, 1508 – Krzyzewnyky, 1510 – Krzysownyky, Krzizewnyki, Crzyzewnik, Crzizewnyki; później Krzyżewniki, a w XIX w. utrwaliła się obecna nazwa. 

Ale co ona oznacza, skąd pochodzi i kto ją nadał? 

W 1187 r. książę wielkopolski Mieszko Stary sprowadził do Poznania rycerzy z Zakonu Szpitalników Świętego Jana Jerozolimskiego zwanych od imienia swego patrona joannitami, a później także kawalerami maltańskimi. Joannici byli zakonem powstałym podczas wypraw krzyżowych, ich zadaniem była obrona Ziemi Świętej i opieka nad pielgrzymami, a w Europie także pomoc ubogim i cierpiącym. Książę nadał szpitalnikom ziemie nieopodal Śródki, gdzie wybudowali przytułek, kościół i siedzibę komandorii – stąd dzisiejsze nazwy Komandoria i Malta (także Jezioro Maltańskie). Mieszko uposażył ich również wsiami: Suchy Las, Objezierze, Lipnica, Drożyna, Krzesiny, Miłostowo, Wygonowo i Andrzejewo. Tę ostatnią w 1335 r. bracia wymienili na leżące nad Jeziorem Kierskim Kanclerzewice oraz Rangocino (patrz: Kalendarium), a następnie tuż obok wybudowali folwark i nową wieś, która z czasem, jako własność joannitów – rycerzy krzyżowych, zyskała nazwę Krzyżowniki.  

Crucifieri 

Niekiedy można spotkać się z opinią, że nazwa ta pochodzi od krzyży zdobiących płaszcze zakonne, ale nie jest ona prawdziwa. Po pierwsze, dlatego że wypowiadający ją najczęściej mają przed oczami współczesne, ahistoryczne wizerunki rycerzy noszących powłóczyste białe płaszcze ozdobione pokaźnych rozmiarów czerwonymi lub czarnymi krzyżami. Tymczasem joannici nosili skromne czarne surkoty z niewielkim białym krzyżem na wysokości piersi (jedynie bracia-rycerze udający się do Jerozolimy i biorący udział w walce zdobili strój krzyżami koloru czerwonego). Zatem wieś Krzyżowniki nie zawdzięcza swej nazwy zamieszkującym ją lub okolicznym chłopom będącym pod wrażeniem symboliki zakonnego stroju, ale samym joannitom, którzy w mowie i piśmie nazywali siebie „crucifieri” – co z łaciny tłumaczy się jako „niosący krzyż”, a po staropolsku „krzyżowniki”. I tak też nazywano należące do nich dobra (o czym zaświadcza językoznawca ks. Kozierowski w swojej pracy zatytułowanej Najdawniejszy Poznań i jego okolica w świetle nazw topograficznych i najstarszych źródeł).    

Ciekawe, że łacińska nazwa „crucifieri” była wspólna zarówno joannitom-maltańczykom jak krzyżakom, i że polscy rycerze maltańscy niekiedy również nazywali siebie „krzyżakami”. W dokumentach konsystorza poznańskiego z 1615 r. zachował się zapis, w którym jeden z komandorów maltańskich mówi o zakonie św. Jana „nasz zakon krzyżacki”.

Warto w tym miejscu wspomnieć, że nazwę Krzyżowniki zawdzięcza braciom-rycerzom także wieś leżąca koło Kleszczewa; w 1178 r. na rzecz poznańskiego szpitala joannitów dziesięcin z tych ziem zrzekł się biskup poznański Radwan.

Jutro przybliżę pochodzenie i znaczenie nazwy Smochowice.