Smochowice – pochodzenie nazwy i jej znaczenie

Osiedle Krzyżowniki-Smochowice w Poznaniu, jak wskazuje nazwa, składa się z dwóch części: Krzyżownik – dawnej wsi i folwarku, oraz Smochowic – osiedla domów jednorodzinnych zlokalizowanego na polach kiedyś należących do krzyżownickich gospodarzy.

Ale skąd pochodzi nazwa Smochowice, co oznacza, a przede wszystkim od kiedy funkcjonuje na tym terenie?

W pierwszej połowie lat 30 XX w. rozpoczął się proces parcelacji i zasiedlania terenów pomiędzy wsią Krzyżowniki a granicą Poznania przebiegającą wówczas na linii dzisiejszej ul. Wyrzyskiej, a od 1935 r. również Chodzieskiej. Od strony miasta wytyczono pierwsze ulice i rozpoczęła się budowa domów jednorodzinnych. Powstawało podmiejskie osiedle bardzo różniące się i wyraźnie oddzielone od pobliskiej wsi. Zatem zrodziła się potrzeba nadania mu nazwy i wybór padł na Smochowice. 

Obwód Smochowice 
na planie Poznania, 1948 r.
(kliknij, aby powiększyć)

Ks. Kozierowski 

Można przypuszczać, że pomysłodawcą był ks. prof. Stanisław Kozierowski – historyk i uznany językoznawca-onomasta, bo pierwszą wzmiankę na ten temat znajdujemy w jego pracy zatytułowanej Badania Nazw Topograficznych Starej Wielkopolski (t. VIII, Poznań 1939, s. 111 i 112), gdzie nowe „Smochowice w Poznańskiem” figurują pod datą 1936. Nowe, bo ks. Kozierowski tej nazwy nie utworzył, lecz ożywił nazwę wsi zaginionej i zapomnianej jeszcze w średniowieczu, a znanej tylko dzięki zachowanym archiwaliom. Jednak pomimo zapisu słownikowego próżno szukać Smochowic na przedwojennych urzędowych mapach gminy Tarnowo Podgórne, do której należał cały obszar Krzyżownik. Dopiero po II wojnie światowej, gdy osiedlem zarządzały władze Poznania, Smochowice pojawiły się na planach miasta. Stało się tak dlatego, że 17 listopada 1947 r. Miejska Rada Narodowa uchwaliła nowy podział administracyjny ustanawiając „obwód Smochowice” obejmujący obszar pomiędzy ulicami: dzisiejszą Wyrzyską, Kołobrzeską i Człuchowską na wschodzie; Pniewską i dzisiejszymi ulicami Leśnowolską i Braniewską na zachodzie; Polanowską na północy i terenem lotniska na południu. 

A jednak nie komuniści

Warto w tym miejscu przypomnieć o często spotykanej opinii, że komunistyczne władze miasta nadały osiedlu nazwę Smochowice, żeby kojarzące się z chrześcijaństwem Krzyżowniki uległy zapomnieniu. Rzeczywiście, w Polsce czasy powojenne były okresem programowej ateizacji, jednak to, że w sąsiedztwie Smochowic został utworzony „obwód Krzyżowniki”, świadczy że tym razem władze nie miały takich intencji. Wspomniana opinia zrodziła się chyba jako próba wyjaśnienia skądinąd naturalnego procesu wypierania starej nazwy przez nową – nowi mieszkańcy nie czuli się już związani z dawną wsią Krzyżowniki, którą osiedle znów „zepchnęło” w kierunku Jeziora Kierskiego; wydaje się, że większość mieszkańców dzisiejszego Poznania kojarzy tę nazwę właśnie z jeziorem i kąpieliskiem.  

Smochovici 

Ale wróćmy do wspomnianych wcześniej historycznych Smochowic, których nazwa odżyła dzięki ks. Kozierowskiemu. Otóż w zbiorze średniowiecznych dokumentów zwanym Kodeksem Dyplomatycznym Wielkopolskim znajdujemy jeden (nr 184) z 1235 r., w którym pada łacińska nazwa „Smochovici”. Była to wieś należąca do księcia Władysława Odonica; leżała gdzieś w okolicy Poznania, ale nie sposób ustalić jej dokładnej lokalizacji. Książę podarował ją trzem dawnym posiadaczom Ninkowa (obecnego Minikowa), które przekazał na własność archidiakonowi Piotrowi. Archidiakon dołożył im jeszcze po jednej krowie z cielakiem i po dwa korce ziarna.  

Nazwa Smochowice jest nazwą patronimiczną, czyli tzw. odojcowską. Oznacza, że wieś należała niegdyś do człowieka noszącego imię bądź przezwisko Smoch i że pierwotnie nazywała się Smochowicy (podobnie jak np. Janowice, pierwotnie Janowicy – potomkowie lub poddani Jana; Biskupice, pierwotnie Biskupcy – poddani biskupa itd.), co zresztą potwierdza łaciński zapis „Smochovici”. 

Ale jaka jest etymologia imienia Smoch, co ono znaczy? Najpewniej chodzi o smolarza. Piszę „najpewniej”, bo stosuję analogię do innych, podobnych nazw: Schmohovitz, Smochewicz, Smokowice – o takim ich znaczeniu informuje językoznawca H. Adamy w swojej pracy pt. Die Schlesischen Ortsnamen ihre entstechung und bedeutung.

Tyle o nazwie Smochowice. Jutrzejszy wpis będzie dotyczyć zapomnianego dworu w Krzyżownikach i jego ostatniego dziedzica.