XIV wiek
Rok 1388
● Wieś Krzyżowniki pierwszy raz
została wspomniana w pisanych źródłach historycznych; jej mieszkańcy na tzw.
rokach, czyli posiedzeniu sądu, uiścili jakąś opłatę – nie wiadomo jednak
jakiego rodzaju ani jakiej wysokości. W tym czasie Krzyżowniki miały należeć do
opola chojnickiego (w średniowieczu, u Słowian zachodnich, opole stanowiło rodzaj terytorialnej organizacji sąsiedzkiej); jego
centrum stanowiła nieistniejąca już wieś Chojnica, której pozostałości znajdują
się na terenie poligonu w Biedrusku. Warto jednak dodać, że część historyków,
przede wszystkim prof. F. Bujak (1875-1953), wykładowca historii społecznej i
gospodarczej na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, Uniwersytecie
Jagiellońskim i Uniwersytecie Warszawskim, kwestionowało to założenie
udowadniając, że wsie leżące tak blisko Poznania, w tym Krzyżowniki, nie mogły
stanowić czoła tego opola. Ze względu na skąpe źródła kwestia pozostaje nierozstrzygnięta.
Należy tutaj zauważyć, że choć
pierwszy zapis dotyczący Krzyżownik pochodzi z 1388 r., to wieś mogła powstać
już kilkadziesiąt lat wcześniej, po 1335 r., gdy Stefan z Górki, podstoli
poznański, zaproponował joannitom objęcie leżących na południowo-wschodnim
krańcu Jeziora Kierskiego wsi Kanclerzewice i Rangocino w zamian za oddanie mu
Andrzejowa (o czym pisze dr S. Karwowski w pracy pt. Komandorya i kościół św. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu). Komandor
Helman przystał na zamianę, ale zastrzegł sobie prawo dalszego poboru
dziesięciny z Andrzejowa (czego potwierdzeniem jest przywilej króla Kazimierza
Wielkiego znaleziony w ołtarzu kościoła św. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu). Podobne
zastrzeżenie może świadczyć o stosunkowo niewielkiej wartości obu wsi podarowanych
przez Górkę. Dlatego joannici założyli tam nową wieś – Krzyżowniki, która w
niedługim czasie wchłonęła podupadające Rangocino, a później
Kanclerzewice.
(źródło: zapis w Słowniku
Historyczno-Geograficznym Ziem Polskich w Średniowieczu:
„1388 → chojnickie opole (Lek. 1 nr 392); 1508 n. pow. pozn.
(ASK I 3, 9); 1510 n. par. Kiekrz, dek. Oborniki (LBP 82) [s. 524]; (źródło:
dr S. Karwowski, „Komandorya i kościół św. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu”, w:
Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk
Poznańskiego na r. 1909, t. XXXVI, Poznań 1911, s. 12).
Rok 1396
● Po raz drugi Krzyżowniki
wzmiankowane są w pisemnych źródłach historycznych. Tym razem Bieniasz,
komandor poznańskich joannitów, dowodził przed sądem, że oddał w zastaw
Mikołajowi z Krzyżownik cztery ślady roli (ok. 56 hektarów) za sumę 10 grzywien
srebra.
(źródło: zapis w Słowniku Historyczno-Geograficznym Ziem Polskich w Średniowieczu:
„Krzyżowniki. Własn. kl. joan. k. Poznania. 1396 Bieniasz komandor joan.
przeprowadza dowód, że Mikołaj miał od niego w zastawie 4 śl. roli za 10 grz.
(WR 1 nr 215) [s. 524]; 1400 Bieniasz komandor, 1402-03 komandor [s. 524]).
Rok 1400
● Bieniasz zapowiedział podległe mu
dobra zakonne w Krzyżownikach. W staropolszczyźnie „zapowiadać” oznaczało ogłosić zakaz korzystania z rzeczy (zwł. z
nieruchomości i płynących z niej dochodów) oraz podejmowania jakichkolwiek
czynności prawnych z nią związanych.
(źródło: zapis w Słowniku Historyczno-Geograficznym Ziem Polskich w Średniowieczu:
„1400 Bieniasz komandor kl. joan. k. Poznania zapowiada swe dobra, m. in. K.
(KP nr 666)” [s. 524])
XV wiek
Rok 1402
●
Bieniasz – VIII komandor poznańskich joannitów, właścicieli Krzyżownik,
„zapowiedział” wobec sąsiadów zarośla w Krzyżownikach, Baranowie i Suchym Lesie
(w
staropolszczyźnie „zapowiadać” oznaczało ogłosić
zakaz korzystania z rzeczy, zwł. z nieruchomości i płynących z niej dochodów
oraz podejmowania jakichkolwiek czynności prawnych z nią związanych). Zapowiedź
świadczy, że wspomniani sąsiedzi samowolnie, stale lub czasowo korzystali z
części dóbr joannickich na tym terenie i zapewne – skoro Bieniasz ogłosił
formalny zakaz – rościli sobie do tego jakieś prawa.
(źródło: zapis w Słowniku Historyczno-Geograficznym Ziem
Polskich w Średniowieczu: „1400 Bieniasz komandor kl. joan. k. Poznania
zapowiada swe dobra, m. in. K. (KP nr 666)”[s.524]; „Bieniasz komandor kl.
joan. k. Poznania [→ Święty
Jan k. Poznania] zapowiada swoje posiadłości (…) wobec ich sąsiadów (KP nr 666)
[s. 11]);.
Rok 1403
●
Bieniasz ponownie zapowiedział dobra w Krzyżownikach, Baranowie i Suchym Lesie,
i przez woźnego zapowiedział sąd; oznacza to, że sąsiedzi nie zastosowali się
do zakazu ogłoszonego rok wcześniej. ● Nowym IX komandorem joannitów został
Olbracht ● Komandor Olbracht odrzucił pretensje Macieja z Dupiewa (dzisiejszego
Dopiewa) do rzekomo należnych mu trzech grzywien (srebra).
(źródła: zapis w Słowniku Historyczno-Geograficznym Ziem
Polskich w Średniowieczu: 1402 tenże [Bieniasz] zapowiada zarośla w
Krzyżownikach, Suchym Lesie i B. (KP nr 1074); 1403 tenże zapowiada przez
woźnego sąd”.[s.11]; „1403 Olbracht komandor joan. odpiera pretensje Macieja z
Dupiewa w sprawie 3 grz. [czynszu?] z V. K. (KP nr 1191)” [s. 524]; „Dokumenty Joannickie/Maltańskie w
Archiwum Państwowym w Poznaniu”, w: Poznański
Rocznik Archiwalno-Historyczny nr 8/9, 2001-2002, s. 215-223)
Rok 1404
●
Komandor Olbracht toczył proces z Andrzejem Krupką herbu Jastrzębiec ze
Skórzewa; Krupka dowodził, że jakiś Jędrzej (zapewne poddany Olbrachta) zabrał
sieć rybacką innemu Jędrzejowi (najpewniej poddanemu Krupki), a zajście miało
miejsce w Krzyżownikach.
(źródło: zapis w Słowniku Historyczno-Georgaficznym Ziem
Polskich w Średniowieczu: „1404 [tenże] komandor joan. toczy proces z
Andrzejem Krupką ze Skórzewa, który dowodzi, że Jędrzej [Krupka?] zabrał
Jędrzejowi [jakiemu?] sieć w K. (WR 1 nr 747)” [s. 524])
Rok 1405
● Sąd poleca zwołanie opola (rodzaj
terytorialnej organizacji sąsiedzkiej) dla rozstrzygnięcia sporu o
rozgraniczenie wsi Krzyżowniki i Strzeszyn toczonego przez komandora Olbrachta
i Jakuba Prusieckiego ● W Krzyżownikach mieszkają kmiecie: Andrzej, Wawrzyniec,
Mikołaj z Gołańczyc i Jan Chudy (kmieciem nazywano chłopa uprawiającego ziemię
o powierzchni co najmniej jednego łana, czyli ok. 20 hektarów, płacącego z niej
czynsz i zobowiązanego do pracy w folwarku – początkowo przez jeden dzień). Źródła
wymieniają także Gniewomira – włodarza folwarku (łac. villicus). Sołtysem Krzyżownik jest Lasota.
(źródło:
zapis w Słowniku Historyczno-Geograficznym
Ziem Polskich w Średniowieczu: 1405-06 Olbracht i Bogusz komandorzy joan.
toczą proces z Jakuszem Prusieckim o rozgraniczenie wsi K. i Strzeszyn (KP nr
2268, 2423, 2487, 2713, 2733); 1405 Andrzej [kmieć] z K. (WR I nr 754); 1405
Wawrzyniec kmieć z K., Mik. Gołańczyc [kmieć] z K., Gniewomir wieśniak
(villicus) z K., Jan Chudy [kmieć] z K. (WR 1 nr 763). [s. 524])
Zapis w Słowniku Historyczno-Geograficznym
Ziem Polskich w Średniowieczu określa Gniewomira „wieśniakiem”; niewątpliwie
jest to pomyłka, bowiem wieśniak to agrestis,
agricola, bubulcus, faeniseca, paganus, petro, tymczasem villicus,
zarówno w łacinie klasycznej jak średniowiecznej, oznaczał nadzorcę, włodarza,
zarządcę czyjegoś majątku.
Rok 1406
●
Kolejnym X komandorem poznańskich joannitów – właścicieli Krzyżownik, został
Bogusz.
(źródło:
„Dokumenty Joannickie/Maltańskie w Archiwum Państwowym w Poznaniu”, w: Poznański Rocznik Archiwalno-Historyczny nr 8/9,
2001-2002, s. 215-223)
Rok 1407
●
Jan, kmieć z Krzyżownik, toczył proces z Wierzbiętą z Wir; nie zachował się
zapis, co było przedmiotem sporu, ale wiadomo, że podczas procesu Wierzbięta
dowodził, że przez trzy lata posiadał sołectwo w Wirach (trzeba tutaj zastrzec,
że wg autorów Słownika
Historyczno-Geograficznego Ziem Polskich w Średniowieczu analiza źródła nie daje pewności, o
których Krzyżownikach mowa – tych nad Jeziorem Kierskim, czy koło Kleszczewa;
trudno też snuć przypuszczenia, bo Wiry leżą równie daleko od obu Krzyżownik).
(źródło: zapis w Słowniku Historyczno-Geograficznym Ziem
Polskich w Średniowieczu: „1407 Jan kmieć z K. toczy proces z Wierzbiętą z
Wir, który dowodzi, że sołectwo w Wirach posiadał przez 3 lata (WR 1 nr 627)” [s. 524])
Rok 1408
4
lipca. Król Władysław Jagiełło nadał poznańskim joannitom poradlne z ich dóbr,
m.in. z Krzyżownik (poradlne było daniną uzależniona od rozmiarów uprawianej
ziemi, którą ustanowił król Kazimierz Wielki) – odtąd kmiecie z dóbr
krzyżownickich płacili poradlne nie królowi, lecz braciom-rycerzom.
(źródło:
Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t.
VII, nr 609, sygn. AZK 1850)
Rok 1417
XI
Komandorem poznańskich joannitów był Bozdech (zwany też Bezdechem lub
Rozdechem)
(źródło: dr S. Karwowski, „Komandorya i kościół św. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu”, w: Roczniki
Towarzystwa Przyjaciół Nauk
Poznańskiego na r. 1909, t. XXXVI, Poznań 1911, s. 22)
Rok 1429
XII
komandorem poznańskich joannitów, właścicieli Krzyżownik, był Jakób.
(źródło:
dr S. Karwowski, „Komandorya i kościół św. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu”, w:
Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk
Poznańskiego na r. 1909, t. XXXVI, Poznań 1911, s. 23)
Rok 1430
●
Ramsza z Golęczewa kwestionuje szlachetne urodzenie Lasoty – sołtysa
Krzyżownik. W odpowiedzi Lasota dowodzi swej przynależności do herbu Grzymała.
(źródło: zapis w Słowniku Historyczno-Geograficznym Ziem
Polskich w Średniowieczu: „1430 szl. Lasota sołtys z K. naganiony przez Ramsza z Golęczewa przeprowadza wywód swego szlachectwa
z h. Grzymała (WR 1 nr 1354)” [s. 525])
Rok 1433
XIII
komandorem poznańskich joannitów, właścicieli Krzyżownik, był Predel.
(źródło:
dr S. Karwowski, „Komandorya…”, s. 23)
Rok 1436
XIV
komandorem poznańskich joannitów został Michał Rudzki.
(źródło:
dr S. Karwowski, „Komandorya…”, s. 23)
Rok 1437
●
Szymon z Krzyżownik, wraz z żoną Łucją i synem Mikołajem, sprzedali ks. Janowi
prawo do jednej z dziesięciu grzywien czynszu z sołectwa w Krzyżownikach.
Świadkiem transakcji był komandor klasztoru joannitów – właścicieli wsi. Ks.
Jan był jednym z altarystów (ołtarzników) poznańskiej katedry – opiekował się i
odprawiał Msze przy ołtarzu św. Michała i Wszystkich Aniołów, a uzyskiwane
stypendia były głównym źródłem jego utrzymania. ● Sołtysem wsi Krzyżowniki był Mikołaj
Lasota.
(źródło: zapis
w Słowniku Historyczno-Geograficznym Ziem
Polskich w Średniowieczu: 1437 Szymon z K. z ż. Łucją i s. Mikołajem sprzedaje Janowi altaryście
altarii Ś. Michała i Wszystkich Aniołów w kat. pozn. 1 grz. czynszu od
sumy głównej 10 grz. na sołectwie w K., w obecności komandora kl. joan.,
który jest dziedzicem tej wsi (Wp. 5 nr 600) [s. 525]; „ok. 1437? Mik. Lasota sołtys z K. (SBP w indeksie z podaniem błędnej strony; właściwej nie udało się ustalić” [s. 525])
Rok 1448
XV
komandorem poznańskich joannitów, właścicieli Krzyżownik, był Tomasz (Tomisław)
Chełmski.
(źródło: dr S. Karwowski, „Komandorya…”, s.
24)
Rok 1460
●
Jan, sołtys z Krzyżownik, był winien siedem grzywien Kasprowi Heydzie – rajcy
(radnemu) poznańskiemu (trzeba tutaj uczynić podobne zastrzeżenie, jak przy
wydarzeniu z 1407 r.).
(źródło:
zapis
w Słowniku Historyczno-Geograficznym Ziem
Polskich w Średniowieczu: „1460
Jan sołtys z C. winny jest Kasprowi Heyda rajcy pozn. 7 grz. (AR nr 885)” [s. 525])
Rok 1464
XVI
komandorem poznańskich joannitów, właścicieli Krzyżownik był Wincenty.
(źródło:
dr S. Karwowski, „Komandorya…”, s. 25)
Rok 1465
XVI
komandorem poznańskich joannitów był Jan z Pampowa.
(źródło:
dr S. Karwowski, „Komandorya…”, s. 25-26)
Rok 1474
●
4 maja. Komandor Jan z Pampowa herbu Gozdawa, Jakób – proboszcz kościoła św.
Jana, Jan z Mieszkowa i Mikołaj z Poznania, zeznają, że sprzedali Mikołajowi
Mice pięć złotych węgierskich rocznego czynszu z Krzyżownik płaconego corocznie
przez sołtysa Marcina Golonkę oraz kmieci Andrzeja Golonkę i Jarosława Bogdana.
(źródło:
dr S. Karwowski, „Komandorya…”, s. 27)
Rok 1475
●
Wieś Krzyżowniki nie zapłaciła podatków (znów nie ma pewności czy chodzi o
Krzyżowniki w parafii kierskiej czy tuleckiej).
(źródło:
zapis
w Słowniku Historyczno-Geograficznym Ziem
Polskich w Średniowieczu: „1475
wieś C. nie płaci podatków (PZ 20, 26v)” [s. 524])
Rok 1476
●
XVIII Komandorem poznańskich joannitów, właścicieli Krzyżownik, został Klemens
Skoraczewski.
(źródło:
dr S. Karwowski, „Komandorya…”, s. 27)
Rok 1484
●
XIX komandorem poznańskich joannitów był Jan Helgoth.
(źródło:
dr S. Karwowski, „Komandorya…”, s. 28)
Rok 1493
●
Kolejnym, XX komandorem joannitów był Andrzej Górski herbu Łodzia.
(źródło:
dr S. Karwowski, „Komandorya…”, s. 29)
Rok 1496
●
2 grudnia. Piotr Siedlecki przedstawił kapitule katedralnej list czyniący go
XXI komandorem poznańskich joannitów.
(źródło:
dr S. Karwowski, „Komandorya…”, s. 30)
Rok 1499
●
XXII komandorem poznańskich joannitów i dziedzicem Krzyżownik był Mikołaj
Krzyszkowski. ● Wieś nie zapłaciła podatków.
(źródła:
dr S. Karwowski, „Komandorya…”, s. 31; zapis w Słowniku Historyczno-Geograficznym Ziem Polskich w Średniowieczu: „1499
wieś K. nie płaci podatków (PG 62, 11v)” [s.524])
