Smochowicka „Kasa Bezprocentowego Kredytu w Krzyżownikach”

Przed II wojną światową w poznańskich Krzyżownikach działały przynajmniej trzy urzędowo zarejestrowane stowarzyszenia: Kółko Rolnicze, Koło Związku Powstańców Wielkopolskich i Kasa Bezprocentowego Kredytu. Kółko Rolnicze zawiązało się jeszcze w XIX w., Koło Związku Powstańców powstało w latach 30 XX w. (dokumentacja aktowa obejmuje lata od 1936 r.), a Kasę mieszkańcy zarejestrowali niemal w przededniu wybuchu II wojny światowej, bo wiosną 1939 r. Członkami dwóch ostatnich stowarzyszeń byli już także ci mieszkańcy, którzy w latach 30. osiedlili się w części Krzyżownik, która dziś nosi nazwę Smochowice (niektóre wytyczone ulice nie miały jeszcze nazw, dlatego podając adres zamieszkania pisali: „Krzyżowniki, Osiedle Miejskie [nr lub bez numeru]”). 

Ogłoszenie o rejestracji
Kasy Bezprocentowego Kredytu
w Krzyżownikach
(kliknij, aby powiększyć)

Kasa Bezprocentowego Kredytu

W dokumentacji przedwojennego Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu zachowanej w Archiwum Państwowym znajduje się teczka oznaczona jako „Akta dot. Kasy Bezprocentowego Kredytu w Krzyżownikach” (KBK). Zebrano w niej korespondencję pomiędzy urzędem a komitetem organizacyjnym KBK, dokumenty rejestracyjne, statut związku, ogłoszenie o wpisaniu organizacji do rejestru wysłane do Monitora Polskiego, zawiadomienie o wyborze i składzie zarządu, ale także poufne pismo wicestarosty L. Rakowskiego adresowane do Wydziału Społeczno-Politycznego UW dotyczące poglądów i afiliacji politycznych poszczególnych członków stowarzyszenia (II Rzeczpospolita była państwem umiarkowanie autorytarnym i takie kwestie pozostawały w zainteresowaniu władz).  

23 stycznia 1939 r. do Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu wpłynęło pismo następującej treści: „Niżej podpisani, jako organizatorzy stowarzyszenia pod nazwą: «Kasa Bezprocentowego Kredytu w Krzyżownikach» proszą o zarejestrowanie stowarzyszenia. 4 egzemplarze statutu załączamy”. 

Podanie podpisało 31 osób: Trafankowski Józef, Majchrowicz Roman, Ciebielski Teodor, [?] Bronisław, Jan Kaczmarek, Stefan Józefiak, Jerzy Marynkowski, Franciszek Raniewski, Spychała Ignacy, Antoni Konieczny, Śron Jan, Wójcik Józef, Józef Kachlicki, Skowroński Władysław, Stangierski Marian, Kaźmierczyk Ignacy, Kuśmierek Stanisław, Franciszek Zawisza, [?] Stefan, Jaskólak(?) Stanisław, Hirsh Wojciech, Schiller Feliks, Sroczkowski(?) Wojciech, Koczorowki Stefan, Kulisiewicz Stefan, [?] Zygmunt, [?] Roman, [?] [?], Rewers Stefan,  [?] [?], [?] [?].

Sanacja i opozycja

Jednym z wnioskodawców był Stefan Rewers, kierownik szkoły w Krzyżownikach, dlatego jako adres do korespondencji podano szkołę. Nie bez znaczenia było również to, że S. Rewers był postrzegany jako zwolennik rządów obozu sanacyjnego, co mogło pozytywnie wpłynąć na decyzję o rejestracji związku. Warto zauważyć, że na liście założycieli nie było miejscowego przedsiębiorcy Edwarda Siwki, choć zaraz po rejestracji KBK wybrano go prezesem. Założyciele stowarzyszenia musieli obawiać się, że inaczej napotkają trudności przy rejestracji, bowiem Siwka, właściciel dużego zakładu ślusarskiego funkcjonującego pod nazwą „M. Siwka i S-ka, Fabryka Konstrukcji Żelaznych, Krzyżowniki–Poznań” (w tamtym czasie zatrudniał blisko 60 pracowników i szkolił 20 uczniów), nie ukrywał swoich związków z opozycyjnym Stronnictwem Narodowym. 

28 kwietnia starosta powiatowy przesłał podanie do Urzędu Wojewódzkiego z adnotacją, że „nie ma żadnych zastrzeżeń, co do stowarzyszenia jak i członków założycieli”. 5 maja naczelnik Wydziału Społeczno-Politycznego odpowiedział, że „nie ma zastrzeżeń co do zarejestrowania kasy”, jednak zasugerował, by w statucie wyraźniej podkreślono, że związek ma charakter gospodarczy i że jego podstawowym zadaniem nie jest po prostu „udzielanie pomocy materjalnej członkom”, ale „ułatwienie stworzenia przez bezrobotnych członków stowarzyszenia samodzielnych placówek pracy /handlu lub rzemiosła/”. Ostatecznie KBK, której członkami mogli być „obywatele polscy wyznania chrześcijańskiego bez różnicy płci, którzy ukończyli 21 lat” (§ 9. statutu) uzyskało rejestrację w dniu 10 maja 1939 r. 

Zarząd

21 maja odbyło się „zebranie konstytucyjne Kasy Bezprocentowego Kredytu”, na którym wybrano zarząd w składzie: Edward Siwka – prezes (zam. Krzyżowniki, ul. Dąbrowskiego), Stefan Rewers – wiceprezes (zam. Krzyżowniki, ul. Dąbrowskiego), Edmund Wypijewski – sekretarz (zam. Os. Miejskie 11), Józef Trafankowski – księgowy (zam. ul. Chodzieska 8/2), Roman Majchrowicz – skarbnik (zam. ul. Chodzieska 2), Józef Wierzbicki (zam. ul. Czarnkowska 16) i Władysław Garbacz (Krzyżowniki, Osiedla Miejskie 13) – członkowie zarządu. Do Komisji Rewizyjnej wybrano: Franciszka Milczyńskiego (przew.)(zam. Krzyżowniki), Władysława Mikołajczyka (zam. Krzyżowniki, ul. Stanisława 40), Mariana Walachowicza (zam. ul. Chodzieska 12/14 m. 1), Feliksa Schillera (zam. Os. Miejskie 43), Marię Zgołę (zam. Krzyżowniki). W skład Komisji Kredytowej weszli: Edmund Wiliński (przew.)(zam. Krzyżowniki, ul. Piechockiego 25), Leon Kulisiewicz (zam. Os. Miejskie 95) i Stefan Kaczorowski (zam. Os. Miejskie 96). Przewodniczącym Sądu Koleżeńskiego został Roman Majchrowicz (zam. ul. Chodzieska 2), a członkami Jan Napieralski (zam. Os. Miejskie [bez nr.]) i Ignacy Kaźmierczak (Os. Miejskie [bez nr.]. 

Prorządowi, antyrządowi i apolityczni

W poufnym piśmie z 3 sierpnia 1939 r. do Wydziału Społeczno-Politycznego UW wicestarosta Rakowski scharakteryzował przew. Siwkę jako sympatyka Stronnictwa Narodowego, Stefana Rewersa jako prorządowego, Edmunda Wypijewskiego i Romana Majchrowicza jako apolitycznych, Józefa Wierzbickiego jako prorządowego, a Władysława Garbacza jako członka opozycyjnego Stronnictwa Pracy. Jako siedzibę stowarzyszenia Rakowski wpisała „budynek Siwki”, a w rubryce kwestionariusza zatytułowanej „Kto jest główną sprężyną żywotności stowarzyszenia, jego przynależność partyjna oraz wartość pod względem moralnym i społecznym” wicestarosta zapisał: „Stefan Rewers, kier. szkoły powszechnej, prorz., prowadzenia moralnego – społecznie pracuje”. Stowarzyszenie liczyło 45 członków.

Nie zachowały się żadne dokumenty dotyczące działalności Kasy Bezprocentowego Kredytu w Krzyżownikach, która do wybuchu wojny prawdopodobnie nie rozwinęła działalności, a następnie – jak wszystkie inne polskie organizacje – została rozwiązana przez niemieckie władze okupacyjne. 

(źródło: Archiwum Państwowe w Poznaniu, Kasa Bezprocentowego Kredytu w Krzyżownikach, sygn. 55/296/0/2.20/1033)